جواب اجمالی: 
طبق قرائن و شواهد تاریخی، فدک را پیامبر اکرم (ص) در زمان حیات خودش، به دخترش حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بخشیده است. و این گونه نبوده که بعد از رحلت پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) حضرت فاطمه (سلام الله علیها)، فدک را ارث برده باشد، حتی تعدادی کارگر هم در آنجا داشته است که ابوبکر هنگام غصب فدک، آنان را بیرون رانده است. لذا زنان پیامبر در آن حقی نداشتند و آن گاه که ابوبکر شهادتِ آن بانوی بزرگوار را نپذیرفت، آن حضرت مسأله ارث را مطرح فرمود. 

 جواب تفصیلی: 
فدک، روستای آباد و حاصل‌خیزی در 140 کیلومتری مدینه بود که در سال هفتم هجرت، هنگامی که مسلمین همراه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خیبر را فتح کردند، یهودیان، بدون جنگ، تسلیم پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شدند و فدک را در اختیار آن حضرت گذاشتند از آن پس، فدک به عنوان ملک شخصی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به شمار می‌رفت تا اینکه آیه «و آتِ ذالقُربی حَقَّهُ» یعنی حق نزدیکان را بپرداز. نازل شد. طبق اسناد معتبر از کتب شیعه و اهل سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فدک را به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بخشید.[1] 

اما در این که فدک ارث مصطلح بوده است، نه تنها محلّ تأمل و اشکال است، بلکه شواهد و قرائن موجود، حاکی از آن است که فدک، بخشش و عطیه ای از جانب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)  به دختر گرامی اش حضرت زهرا (سلام الله علیها) در زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بوده است. این قراین و شواهد به قرار زیر است: 

1 ـ شیعه و اهل سنت نقل کرده اند، وقتی آیه «و آتِ ذی القربی حقّه»[2] :«ای پیامبر! حق خویشاوندان را ادا کن»; نازل گردید، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) حضرت زهرا (سلام الله علیها) را خواستند و فدک را به ایشان عطاء فرمودند;[3] در حالی که اگر فدک، ارث مصطلح بود، می بایست بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ، به حضرت واگذار گردد. 

2 ـ حضرت زهرا(سلام الله علیها) در خطبه معروف خطاب به ابوبکر از «فدک» با تعبیر «نحله» (بخشش و عطیه) یاد می کند: «هذا ابن قحافه أبتزّنی نِحلة ابی...».[4] و این بدین سبب بود که حضرت زهرا(سلام الله علیها) در زمان حیات پدر بزرگوارشان مالک فدک و عهده دار امور اداره‌ی آن گردید. 

3 ـ روزی امیرالمؤمنین(علیه السلام) نزد ابوبکر رفتند در حالی که او در مسجد بود و جمعی از انصار و مهاجر دور او حلقه زده بودند، حضرت، خطاب به ابوبکر فرمودند: «یا ابابکر! لِمَ منعتَ فاطمة میراثها من رسول الله (صلی الله علیه و آله) و قد مَلکتْه فی حیاة رسول الله(ص)؟»[5] 

در اینجا حضرت، در یک عبارت و یک جمله، هم لفظ «ارث» را به کار برده اند و هم می فرمایند که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) فدک را در زمان حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مالک بوده اند، پس معلوم می شود مراد از میراث در اینجا، میراث مشهور و مصطلح نیست، که بعد از مردن والدین به انسان می رسد، بلکه شامل زمان حیات والدین هم می شود، چرا که اگر مراد حضرت، ارث اصطلاحی بود، لازمه اش این بود که فدک بعد از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در اختیار حضرت زهرا (سلام الله علیها) قرار گیرد، حال آن که حضرت امیر (علیه السلام) می فرماید: «و قد ملکته فی حیاة رسول الله (صلی الله علیه و آله)» 

4 ـ طبق شهادت تاریخ، حضرت زهرا (سلام الله علیها) در فدک، تعدادی کارگر و کشاورز داشته و زمانی که ابوبکر می خواست فدک را غصب کند، عده ای مأمور فرستاد تا آن کارگرها را از آن جا بیرون کنند،[6] این امر، شاهدی دیگر بر این معنی است که حضرت زهراء(سلام الله علیها) قبل از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) اختیار فدک را به عهده داشته‌اند. 

بنابراین مراد از ارث، آن ارث اصطلاحی که پس از فوت پدر به فرزند می رسد، نیست بلکه شامل مطلق چیزهایی است که از والدین به فرزندان منتقل می شود; چه در زمان حیاتشان و چه بعد از مرگشان. شاهد بر این مطلب، این تعبیر عرفی است که وقتی کسی می گوید: «فلانی هوش و استعداد یا شجاعت و دیگر کمالات انسانی را از پدرش به ارث برده است.» این بدان معنا نیست که پدرش مرده و بعد فرزندش هوش یا شجاعت او را به ارث برده، بلکه مراد آن است که با این که پدرش زنده است، این هوش یا شجاعت از پدر به او رسیده است. از این رو به یک معنا هر چیزی که به یک نسل بعدی منتقل می شود، گرچه در زمان حیات نسل قبلی هم باشد، ارث گفته می شود. امّا این که چرا حضرت زهرا(سلام الله علیها) در همان خطبه مشهور به مسأله ی ارث و آیات آن تمسّک می کنند، چنان که می فرمایند: «یابن ابی قحافة! افی کتاب الله ان ترث اباک و لا اَرِثُ ابی...»;[7] باید در جواب گفت: علت آن بود که ابوبکر ادّعای آن حضرت مبنی بر نحله و بخشش بودن فدک را (با این که حضرت علی(علیه السلام) به آن شهادت دادند) ردّ کرد. از این رو حضرت مسأله ارث را که از مسلمات دین است، مطرح نمودند تا ابوبکر نتواند آن را منکر شود. 

بنابراین مطرح شدن «فدک» به عنوان میراث، آخرین دفاع بانوی بزرگ اسلام از حقش بود. علاوه بر اینها، مسعودی به استرداد فدک به بنی فاطمه، توسط عمر بن عبدالعزیز اشاره کرده است.[8] که از آن می توان نتیجه گرفت که اگر زنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) حقی در آن داشتند به ورثه آنها هم چیزی داده می شد و یا لااقل مسئله حقشان مطرح می شد. در حالی که هیچ صحبتی از این سهم برای زنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به میان نیامده است. 

هنگامی که حضرت فاطمه(سلام الله علیها) از دستور ابوبکر، اطلاع یافت، نزد او رفت و فرمود: «چرا نمایندگان مرا از فدک خارج نموده‌ای با اینکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آن را به فرمان خدا ملک من نمود» ابوبگر گفت: برای گفته‌هایت شاهد بیاور (که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فدک را ملک خاص تو نموده است). فاطمه(سلام الله علیها) رفت و ام ایمن (از بانوان بسیار مورد احترام رسول خدا (صلی الله علیه و آله)) را به عنوان شاهد نزد ابوبکر آورد و او شهادت داد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پس از نزول آیه (وآت ذالقربی...) به فرمان خدا، فدک را به فاطمه واگذار کرد. سپس حضرت علی(علیه السلام) آمد و عین این مطلب را گواهی داد. برای ابوبکر ثابت شد که فدک ملک شخصی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) است و بر همین اساس قبالة او را به حضرت فاطمه(سلام الله علیها) برگرداند. ولی عمر، مانع این کار شد. 

بعد در روزی دیگر حضرت علی(علیه السلام) برای حقانیت حضرت فاطمه (سلام الله علیها) به قاعدة «الید» استدلال می‌کند و می‌فرماید فدک مالی است که از زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در دست حضرت فاطمه (سلام الله علیها) بود و شما بر خلاف شرع و سنت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از صاحب «ید»، بینه مطالبه می‌کنی. 

پس طبق این گزارشات تاریخی مشخص می‌شود که فدک، ارث اصطلاحی نبوده و حضرت فاطمه(سلام الله علیها) و حضرت علی(علیه السلام) در استدلالات خود از آن به عنوان ملک شخصی که در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به حضرت فاطمه(سلام الله علیها) بخشیده شده بود یاد می‌کنند. 

اما وقتی ابوبکر و عمر از این راه قانع نمی‌شود، حضرت فاطمه(سلام الله علیها) مجبور می‌شود از راه دیگری وارد بشود و بگوید که ای ابوبکر چطور می‌شود که تو از پدرت ارث ببری ولی من این حق را نداشته باشم. 

پس از آنجا که فدک، ارث مصطلح نمی‌باشد و ملک شخصی حضرت فاطمه(سلام الله علیها) از زمان حیات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌باشد، هیچ یک از همسران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در اینجا ذی نفع نیستند و بهترین دلیل آن هم این است که هیچ یک از زنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در مورد فدک، هیچ نوع ادعایی نداشتند و اگر زنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مخصوصاً عایشه خود را در فدک ذی نفع می‌دانستند حداقل یکی از آنها اعتراض و ادعایی می‌کردند که در تاریخ هیچ نوع اعتراضی از طرف زنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ثبت نشده است. 

       «والسلام» 

 منبع: www.salam-shia.com 



--------------------------------------------------------------------------------

[1] ـ میزان الاعتدال، ج 2، ص 288. کنزالعمال، ج 2، ص 158. مجمع البیان و درالمنثور، و المیزان و التبیان، ذیل آیه 26 سوره اسرا و 38 سوره روم. 

[2]ـ اسراء 26. 

[3]ـ طبرسى، مجمع البیان، ج 3، ص 411، ابن ابى الحدید; شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 268، الدرالمنثور، ج 4، ص 177. 

[4]ـ  طبرسى، الاحتجاج، ج 1، ص 107. 

[5]ـ  همان، ص 122. 

[6]ـ  همان، ص 121. 

[7]ـ  همان، ص 101. 

[8]ـ تاریخ مسعودى، ج 2، ص 3 ـ 34.